Nấm mỡ Blazei – một dược liệu quý giá
Nấm mỡ Blazei có tên khoa học là Agaricus blazei Murrill, thuộc họ Agaricaceae, bộ Acaricales, ngành phụ Basidiomycotina, ngành Eumycota, giới Mycota.
Nấm mỡ Blazei còn có các tên gọi khác là Nấm mỡ Brazin, Nấm thông lớn , Nấm Nữ hoàng, Nấm của Chúa (Cognelo de Deus), Nấm Himematsutake.
Ngày 24-4-1944 nhà khoa học W. Blazei đã phát hiện thấy ở vùng thảo nguyên Gainesville giáp biển Đại Tây Dương, thuộc bang Florida một chủng nấm lạ mang ký hiệu F. 32911. Nấm này về sau còn tìm thấy ở cả miền Nam California, ở Brazil và Pêru.
Mùa hè năm 1965 một thương gia Brazil gốc Nhật đã tìm thấy ở vùng đồng cỏ ngoại ô Pedade, thuộc Sao Paolo (Brazil) một loài nấm ăn có hương vị thơm ngon mà nhân dân địa phương gọi là Nấm của Chúa. Ông đã đưa bào tử nấm này về Nhật và đã nghiên cứu nuôi trồng ra quả thể. Họ đặt tên là Nấm Đại Nguyên Nhung. Mãi đến năm 1967 các nhà phân loại mới thấy các nấm nói trên là thuộc loài Agaricus blazei Murill.
Năm 1991 tiến sĩ Tiên Minh Diệu ở Trung tâm nghiên cứu nấm ăn , thuộc Viện Khoa học nông nghiệp Tứ Xuyên (Trung Quốc) đã đưa được nấm này từ Nhật Bản về và nuôi trồng thử nghiệm thành công. Năm 1992 nấm này đã được nghiên cứu kỹ lưỡng về đặc tính sinh học và đặc điểm nuôi cấy bởi Sở nghiên cứu Bảo vệ thực vật và Sở nghiên cứu đất phân, trực thuộc Viện Khoa học Phúc Kiến. Nghề nuôi trồng nấm mỡ Blazei lan rộng tại các vùng Phúc Châu, Vu Đức, La Nguyên, Tiên Du, Vưu Khê thuộc Phúc Kiến. Sau đó việc trồng nấm này đã lan rộng ra nhiều tỉnh ở Trung Quốc. Sản phẩm nấm Blazei ở Tứ Xuyên và Phúc Kiến chủ yếu được bán sang Nhật Bản và một phần được ướp muối để tiêu thụ nội địa.
Nấm Agaricus blazei có mũ hình bán cầu, về sau dẹt dần lại. Dường kính mũ nấm thay đổi trong khoảng 5-12cm, màu vàn nâu,có các vẩy màu nâu.Thịt nấm màu trắng, giữa dày, ngoài mỏng. Phiến nấm màu trắng, lúc già chuyển thành màu nâu đen. Cuống nấm dài khoảng 5-13cm, đường kính 1,0-2,5cm, màu trắng hay màu vàng nhạt. Bào tử đảm (basidiospore) có hình từ bầu dục đến hình trứng với kích thước trong khoảng 5,2-7,0 x 3,7- 6,31mm. Đảm có kích thước 5,5- 7,5 x 15,2-20,0 mm, trên đỉnh có 4 cuống nhỏ mang bào tử đảm. Quả thể gần giống với các nấm mỡ khác ( Agaricus bisporus, A. bitorquis) nhưng có màu từ nâu tro nhạt đến màu vàng nâu với nhiều vẩy dạng sợi. Đường kính mũ nấm khoảng 6-11cm. Cuống dài 4-14cm, đường kính 2-3cm, hình viên trụ, nằm chính giữa quả thể, trên dưới đều nhau, màu sắc và bề mặt gần giống với mũ nấm. Phần thịt nấm dày khoảng 11mm. Sợi nấm có bề rộng khoảng 3-6mm. Nhiệt độ thích hợp cho sự phát triển của hệ sợi nấm là 10-370C, tốt nhất là ở 23-270C. Với quả thể thì nhiệt độ thích hợp để sản sinh là 16-330C , nhưng tốt nhất là 18-250C. Nấm mỡ Blazei thích hợp trồng ở miềm Bắc nước ta trong vụ Đông Xuân. Không thích hợp trồng trong mùa hè hoặc trồng tại miền Nam. Khi rét dưới 100C thì sợi nấm không mọc, dưới 190C sợi nấm sinh trưởng chậm. Với nhiệt độ 290C tuy sợi nấm mọc rất nhanh nhưng lại rất yếu và dễ lão hóa. Trên 300C sợi nấm bắt đầu mọc chậm lại. Tại 370C sợi nấm bị chết khô. Khi nhiệt độ quá 250C quả thể vẫn hình thành nhưng cuống dài và dễ xòe mũ nấm. Độ ẩm trong nguyên liệu nuôi cấy sợi nấm Agaricus blazei tốt nhất là vào khoảng 58,5% ( ứng với tỷ lệ 1 nguyên liệu : 4 nước). Độ ẩm không khí cũng là yếu tố quan trọng để phát triển sợi nấm và sản sinh quả thể, độ ẩm tương đối thích hợp nhất để phát triển sợi nấm là 60-85%, để sản sinh quả thể là 85-95%. Độ ẩm của lớp đất phủ nên là 60-65%. Cần trang bị các ẩm kế trong phòng trồng nấm. pH thích hợp cho sự phát triển của sợi nấm là 4,5-8,5 , nhưng tốt nhất là 6-7. Khi hình thành quả thể tốt nhất môi trường nên có pH vào khoảng 6,5-7,5. pH của lớp đất phủ nên là 7.
Nấm mỡ Blazei có vị ngon và có giá trị dinh dưỡng cao. Nếu tính theo trọng lượng tươi thì trong 100g nấm có tới 85-87g nước. Còn nếu tính theo trọng lượng khô thì trong 100 g nấm có 40-50g prôtêin, 38-45g hydrat carbon, 6-8g cellulose, 5-7 g chất khoáng, 3-4g lipid thô, ngoài ra còn có 0,3mg Thiamin (vitamin B1), 3,2mg Riboflavin ( B2), 4,92mg Axit nicotinic. Protein của nấm này có 18 loại axit amin, trong đó có đầy đủ 8 axít amin không thay thế (valin, leucin, isoleucin, methionin, threonin, phenylalanin, tryptophan,lysin).
Đặc biệt quan trọng là giá trị dược liệu của Nấm mỡ Bla Tư. Tác dụng kháng khối u (chống ung thư ) của nấm này được thấy rõ ở 6 loại polysacharide sau đây: b-glucan Flo-a-b; a-glucan FA -1-a-a; b-galactoglucan FA-1-a-b; acid ribonucleic FA-2-b-b; Proteinic glucan F III-2-b; Xyloglucan FIV-2-b. Cơ chế tác dụng và hiệu quả kháng khối u của polysacharide ở nấm mỡ Blazei được nêu lên trong rất nhiều công trình nghiên cứu có hệ thống tại nhiều nước.
Từ xa xưa, con người đã xử dụng chè làm từ Agaricus blazei để điều trị nhiều chứng bệnh: các bệnh liên quan đến những rối loạn hệ thống miễn dịch, tuần hoàn, tiêu hoá, cũng như chứng tiểu đường, các hội chứng dị ứng hay các rối loạn về gan. Cựu Tổng thống Mỹ Ronald Reâgn cũng đã từng điều trị bằng Agaricus blazei để chiến thắng căn bệnh ung thư da và qua sự kiện đó, hiệu quả dược học của nấm này đã được cả thế giới biết đến. Kể từ khi hiệu quả dược học của Agaricus blazei được phát hiện, rất nhiều nghiên cứu về đề tài này đã được thực hiện trên toàn thế giới. Đặc biệt, các nghiên cứu trong suốt 25 năm qua đều chỉ ra rằng Agaricus blazei có tác dụng rất lớn trong việc phòng và chống ung thư. Theo các công trình nghiên cứu của cá nhà khoa học Nhật Bản, Agaricus blazei có hiệu quả phòng ung thư đạt tới 99.4% và hiệu quả điều trị ung thư cũng đạt tới 90%. Cũng theo các nhà khoa học Nhật Bản, Agaricus blazei tỏ ra có hiệu quả hơn 80% so với PSK, thuốc tốt nhất dùng trong điều trị ung thư. Hiện nay, Agaricus blazei đang được sử dụng rộng rãi trong các trị liệu ung thư ở nhiều nước châu Á. Điều đáng lưu ý là Agaricus blazei là một loại nấm ăn ngon, giàu dinh dưỡng và không gây ra bất kỳ một phản ứng phụ nào có hại đối với cơ thể con người.
Sở dĩ Agaricus blazei có hiệu quả dược học cao như vậy là do trong thành phần hoá học của sợi nấm cũng như quả thể của nấm này có những hoat chất đặc biệt với những tác dụng miễn dịch đặc hiệu:
- Các phức chế polysacarit - protein: bao gồm chủ yếu là các Beta-1,6-D-glucan, Beta-1,3-D-glucan [3], [7], [8], một số nghiên cứu cho rằng bao gồm cả các Beta-1,4-a-D- glucan [4]. Các polysaccarit này là các tác dụng hoạt hoá mạnh mẽ các đại thực bào (macrophage) trong hệ thống miễn dịch của cơ thể. Các đại thực bào rất quan trọng vì chúng là hàng rào bảo vệ đầu tiên của vơ thể. Sự tăng cường hoạt động của cá đại thực bào đồng nghĩa với sự tăng cường khả năng phòng chống, ngăn chặn các mầm mống bệnh tật ngay từ giai đoạn xân nhập đầu tiên. Sự hoạt hoá các đại thực bào còn dẫn đến sự tăng hàm lượng các cytokin. Đây là các protein tối quan trọng chịu trách nhiệm xúc tác và điều hoà hàng loạt các phản ứng miễn dịch đặc hiệu [5]. Vì thế, khi hoạt động của các đại thực bào được hoạt hoá, các phản ứng còn chỉ ra rằng các polysaccarit kể trên cũng có tác dụng ức chết sự phát triển không bình thường của tế bào, đặc biệt là chúng có tác dụng kích thích, làm tăng số lượng các tế bào lymphô gây giết (killer cells) tự nhiên. Các tế bào này có khả năng phát hiện và tiêu diệt các tế bào phát triển không bình thường của cơ thể, các tế bào ung thư. Như vậy, nhìn một cách tổng thể, các polysaccarit trong thành phần của nấm Agaricus blazei có tác dụng làm tăng cường rất mạnh khả năng miễn dịch của cơ thể.
- Nấm Agaricus blazei còn có chứa các dẫn xuất Ergossterol, các steroid: các chất này được biết đến như các tiền vitaminD2, một loại tác nhân cũng có khả nưng chống ung thư.
- Các ẢN sợi kép: đây là tác nhân hữu hiệu để chống virut (một trong những tác nhân gây ung thư).
- Ngoài ra các nghiên cứu về Agaricus blazei còn cho thấy có nhiều hoạt chất đặc biệt trong thành phần hoá học của nấm này đang được phát hiện thêm trong thời gian gần đây.
- Hiệu quả ngừa ung thư: Các steroid tự nhiên của Agaricus blazei có tác dụng ngăn ngừa ung thư, đặc biệt là ung thư tử cung [9]. Bên cạnh đó Agaricus blazei còn chứa một lượng lớn các chất dạng sợi khó tiêu hoá. Các chất này có tác dụng hập phụ và loại thải các tác nhân gây ung thư ra khỏi cơ thể.
- Các phực hệ polysaccarit-protein, các ẢN và protein của Agaricus blazei, ngoài các tác dụng nêu trên, còn có tác dụng tích cực đối với việc làm giảm lượng đường trong máu ởư các bệnh nhân tiểu đường (6).
- Các chất dạng sợi khó tiêu hoá, các axit béo không bão hoà, ví dụ linolin, của Agaricus blazei, có tác dụng làm giảm huyết áp, giảm hàm lượng cholesterol trong máu và chống chứng xơ vữa động mạch.
- Một lượng lớn Ergosterol trong Agaricus blazei có thể được chuyển hoá thành vitamin D2 trong quá trình nấm được đem phơi ngoài nắng hay sấy khô. Vitamin D2 có tác dụng tích cực làm giảm nguy cơ gây loãng xương.
- Một số nghiên cứu gần đây còn cho rằng Agaricus blazei có tác dụng trong điều trị viêm gan và thậm chí còn góp phần điều trị cả căn bệnh thế kỳ HIV/AIDS.
Nấm mỡ Agaricus blazei đang được nghiên cứu tại Bảo tàng giống chuẩn vi sinh vật (VTCC) thuộc Viện vi sinh vật và Công nghệ sinh học, Đại học Quốc gia Hà Nội. Chúng tôi hy vọng đây là một nguồn dược liệu vừa rẻ tiền vừa có giá trị cao, mang lại hiệu quả tích cực đối với việc phòng chống nhiều bệnh hiểm nghèo ở nước ta.
GS.Nguyễn Lân Dũng
In bài viết