Bác Hồ là vị lãnh tụ đặc biệt quý trọng trí thức. Trong thư gửi Tổng bộ Việt Minh Bác đã viết: “ Việt Minh định tổ chức một Chính phủ rộng rãi, gồm tất cả các nhân tài trong nước để gánh vác việc quốc gia. Lúc đó có người nghĩ rằng các nhân sĩ có danh vọng chưa chắc vui lòng hợp tác với Việt Minh. Song vì Việt Minh đặt quyền lợi Tổ quốc và dân tộc lên trên hết, và lấy lòng chí công vô tư mà làm việc, cho nên các bậc có tài đức, danh vọng đều vui lòng hợp tác trong Chính phủ” (HCM toàn tập, 1995,T.5, tr.412). Khi thành lập Chính phủ tại kỳ họp thứ hai Quốc hội Khóa I (ngày 3-11-1946) Bác Hồ đã đề nghị lựa chọn khá nhiều trí thức không phải là đảng viên. Đó là Bộ trưởng (BT) Bộ Nội vụ Huỳnh Thúc Kháng, BT Bộ Giáo dục Nguyễn Văn Huyên , BT Bộ Giao thông công chính Trần Đăng Khoa, BT Bộ Y tế Hoàng Tích Trí, Bộ trưởng Bộ Tư pháp Vũ Đình Hòe, BT Bộ Canh nông Ngô Tấn Nhơn, BT Bộ Cứu tế Chu Bá Phượng, BT Không Bộ Nguyễn Văn Tố và Bồ Xuân Luật. Về sau Bác cho biết: “ Khi tổ chức Chính phủ lâm thời, có những đồng chí trong Ủy ban Trung ương do Quốc dân đại hội bầu ra, đáng lẽ tham gia Chính phủ, song các đồng chí ấy đã tự động xin lui, để nhường chỗ cho những nhân sĩ yêu nước nhưng còn ở ngoài Việt Minh. Đó là một cử chỉ vô tư, tốt đẹp, không ham chuộng địa vị, đặt lợi ích của dân tộc, của đoàn kết toàn dân lên trên lợi ích cá nhân. Đó là một cử chỉ đáng khen, đáng kính mà chúng ta phải học” (Sách đã dẫn,1996, T.6, tr.160). Năm 1947 Chính phủ được cải tổ với sự tham gia thêm của một số trí thức ngoài Đảng khác như BT Kinh tế Phan Anh, BT Ngoại giao Hoàng Minh Giám. Sau khi cụ Huỳnh Thúc Kháng tạ thế Bác Hồ mời cụ Phan Kế Toại làm Quyền BT Bộ Nội vụ. Khi đó trong Chính phủ có tới 10 vị là người ngoài Đảng nhưng đều là những trí thức nhiệt tình và đem hết tâm trí ra để hoàn thành trọng trachs của mình. Ông Tạ Quang Bửu là một nhà toán học nổi tiếng (lưu học tại Đại học Paris, Bordeaux -Pháp và ĐH Oxford-Anh) về nước năm 1934 và dạy hoc ở Huế. Năm 1945 cùng LS Phan Anh ra Hà Nội để tham gia Cách mạng. Tháng 3-1946 tuy chưa vào Đảng ông đã được Bác Hồ giao cho làm Thứ trưởng Bộ Quốc Phòng. Tháng 8-1947, tuy chỉ mới được kết nạp vào Đảng tròn 1 tháng ông đã được giao trọng trách làm Bộ trưởng Bộ Quốc phòng. Chỉ có Bác Hồ mới dám tin dùng cán bộ trí thức như vậy. Sau ngày Hòa bình lập lại, ngày 20-9-1955 Chính phủ được bổ sung và thay đổi nhân sự. Đến lúc này trong Chính phủ vẫn còn tới 8 vị BT là người ngoài Đảng. Có những vị BT tuy ở ngoài Đảng nhưng đã hoàn thành một cách xuất sắc cương vị công tác của mình trong mấy chục năm liền (Nguyễn Văn Huyên, Phan Anh, Nghiêm Xuân Yêm, Trần Đăng Khoa...) . Cụ Phan Kế Toại về sau được cử làm Phó Thủ tướng Chính phủ.         

Bên cạnh các vị trí thức tham gia Chính phủ , Bác Hồ còn ân cần chăm sóc đội ngũ trí thức ngoài Đảng tham gia trực tiếp trong các ngành giáo dục, y tế, khoa học...Trong bản báo cáo với Bác sau cuộc Chỉnh huấn ở chiến khu Việt Bắc GS Hồ Đắc Di đã viết:       

“Hôm qua tôi đã tu trong chuyên môn, say mê với kỹ thuật, ngày mai tôi sẽ ăn chay nằm đất trong quần chúng, vui sống với nhân dân. Lời hứa này tôi quyết tâm thi hành”. Và quả đúng như vậy , trong suốt cuộc đời mình GS Hồ Đắc Di cùng các trí thức lớn được Bác Hồ giao trọng trách xây dựng ngành Y tế như Tôn Thất Tùng, Đặng Văn Ngữ, Trần Hữu Tước, Đặng Văn Chung, Đỗ Xuân Hợp ...đã có những cống hiến hết sức xuất sắc. Bác Hồ đã theo sát từng bước tiến của các trí thức này và thường xuyên có những thư ngắn để động viên, thăm hỏi. Một cái thiếp Bác gửi cho GS Tùng chỉ có vài dòng nhưng chứa chan tình thân ái :

“Bác sĩ Tùng, Bộ trưởng Bộ Quốc phòng và Bộ trưởng Bộ Y tế báo cáo: chú làm việc rất hăng hái. Tôi rất vui lòng. Chú cứ gắng sức. Kháng chiến nhất định thắng lợi. Tổ quốc sẽ nhớ công con hiền cháu thảo. Thím và các cháu đều mạnh khỏe chứ? Tôi luôn luôn bình an. Gửi chú và thím lời chào thân ái và quyết thăng”.Bác còn đặt tên là Bách cho con trai cả của GS Tùng.         

Bên ngành giáo dục cũng có rất nhiều trí thức ngoài Đảng được Bác Hồ chăm sóc, bồi dưỡng và tin tưởng giao cho những trọng trách nặng nề. Đó là GS Nguyễn Văn Huyên, vị Bộ trưởng tận tụy hoạt động suốt 3 thập niên để xây dựng ngành giáo dục. Khi nghe tin thân mẫu của GS Nguyễn Văn Huyên và bà Phan Kế Toại qua đời bác viết ngay thư chia buồn với lời lẽ thật thân tình:       

“ Cụ Phan, Bộ trưởng Bộ Nội vụ,

Ông Nguyễn , Bộ trưởng Bộ giáo dục,

Tôi rất buồn được tin Bá Mẫu qua đời. Nhân danh tôi và nhân danh Chính phủ, tôi kính gửi lời chia buồn với Cụ và Ông cùng quý quyến.

Hồ Chí Minh”        

Đó còn là rất nhiều GS ngoài Đảng khác như GS. Ngụy Như Kontum, GS. Nguyễn Xiển, GS. Nguyễn Lân, GS. Trần Văn Giáp, GS. Trần Văn Khang, GS. Nguyễn Thúc Hào, GS. Nguyễn Thạc Cát, GS.Ngô Thúc Lanh.... được Bác cử sang Khu học xá Trung ương (Nam Ninh, Trung Quốc) để góp phần đào tạo ra hàng nghìn giáo viên và trí thức chuẩn bị cho đất nước sau khi kết thúc chiến tranh chống thực dân Pháp. Khi đang làm nhiệm vụ Giám đốc Giáo dục Liên khu X, GS. Nguyễn Lân đã vô cùng cảm kích khi nhận được tấm bằng khen của Bác Hồ với lời ghi Một Giám đốc có tài kèm theo là một bộ quần áo lụa bên trong có thêu hàng chữ Chúng cháu kính dâng Bác Hồ.        

Về khoa học thì có lẽ trường hợp tiêu biểu nhất là GS Trần Đại Nghĩa. Ông là KS Phạm Quang Lễ, Bác trực tiếp thuyết phục ông và tìm cách bí mật đưa ông từ Pháp về nước để giao trọng trách làm Cục trưởng Cục Quân giới. Bác còn tự tìm tên để đổi cho ông. Bác nói:         

“Việc của chú là việc đại nghĩa, vì thế kể từ nay Bác đặt tên cho chú là Trần Đại Nghĩa. Dùng bí danh này để giữ bí mật cho chú và để bảo vệ gia đình , bà con chú còn ở trong Nam”         

Bác tin ai là không có nhầm. Là một Việt kiều sống lâu năm xa Tổ quốc, mặc dầu bắt đầu từ hai bàn tay trắng nhưng GS. Trần Đại Nghĩa đã ra sức góp phần tích cực xây dựng ngành quân giới non trẻ để phục vụ trực tiếp cho chiến đấu. Có lần Bác gửi cho GS Nghĩa một chiếc áo len với mẩu giấy ghi hàng chữ: “Chiếc áo sơ mi của đồng bào Thái Lan tặng Bác. Bác tặng lại chú, mặc cho ấm để làm việc tốt”. Có lần khác Bác còn căn dặn: “ Khi nào chú bị người ta trù dập, chú báo ngay cho Bác biết để Bác giải quyết.”         

Những chuyện ấm lòng như vậy đối với những người trí thức ngoài Đảng kể sao cho xiết.       

Bác phân tích: “ So với số nhân dân thì số đảng viên chỉ là tối thiểu, hàng trăm người dân mới có một người đảng viên. Nếu không có nhân dân giúp sức thì Đảng không làm được việc gì hết...Ta cần hợp tác với người ngoài Đảng. Ta không được khinh rẻ họ, chê bai họ...Cũng vì bệnh hẹp hòi mà không biết dùng nhân tài, việc gì cũng ôm lấy hết. Ôm lấy hết thì cố nhiên không làm nổi”. (Sđd, 1995, T.5, tr.238).         

Ngày nay cả nước đã có tới trên 86 triệu người, kể cả bà con sinh sống ở nước ngoài thì đã có đến gần 88 triệu người. Trong khi đó mới chỉ có 3 triệu đảng viên. Đa số đảng viên là tốt, nhưng không phải chỉ có đảng viên mới là người tốt. Có lần tiếp xúc với cử tri trước ngày bầu cử Quốc hội tôi đã bị một người dân chất vấn:         

“Trong lý lịch ông ghi 19 năm là Chiến sĩ thi đua, vậy bây giờ ông hãy nói thật với cử tri là ông đã phạm tội lỗi gì mà không được vào Đảng”.

Tôi chỉ biết trả lời là: “ Nước ta còn trên 83 triệu người chưa phải là đảng viên, nhẽ nào họ đều là người phạm tội? Tôi mong muốn là một công dân tốt trong một nước có một Đảng tiền phong vững mạnh”. Bà con vỗ tay hoan hô. Trong quá trình tham gia Quốc hội, nhất là lại ở trong Ủy ban Đối ngoại, rất nhiều lúc vị trí ngoài Đảng của tôi lại là một hình ảnh tốt cho tinh thần Đại đoàn kết của đất nước ta. Vừa qua Đại biểu Quốc hội Dương Trung Quốc cũng đã chất vấn Bộ trưởng Bộ Nội Vụ về việc chỉ cử đảng viên vào các chức vụ lãnh đạo là lãng phí tài năng của 83 triệu người. Câu trả lời của Bộ trưởng chưa thật thỏa đáng. Trung Quốc có tới 73 triệu đảng viên, trong số này thiếu gì nhân tài vậy mà họ đã cử các ông Vạn Cương và Trần Trúc không phải là đảng viên   giữ các chức vụ Bộ trưởng Khoa học-công nghệ và Bộ trưởng Y tế, ngoài ra còn có rất nhiều nhân sĩ ngoài đảng khác tham gia công việc quản lý đất nước.

Tôi chỉ mong muốn Đảng và Nhà nước cần lựa chọn ra những trí thức đáng tin cậy, dù là đảng viên hay không phải là đảng viên, và hãy giao cho họ những trách nhiệm cụ thể, dù là nặng nề, nhưng để cho họ có điều kiện cống hiến hết sức mình cho các mục tiêu mà họ đã hàng nửa thế kỷ theo đuổi.

                                                                                                                                GS.TS.Nguyễn Lân Dũng

In bài viết